gospodarowanie przestrzenia, kształtowanie środowiska
[ Pobierz całość w formacie PDF ]
CZĘŚĆ VIII – Gospodarowanie przestrzenią
(
Jarosław T. Czochański, Anna Golędzinowska, Feliks Pankau, Hanna Wojcieszyk,
Krzysztof Wojcieszyk
)
1. Podstawy prowadzenia gospodarki przestrzennej
Związek człowieka i jego działalności z przestrzenią charakteryzują przemiany
środowiska przyrodniczego w elementy i struktury zagospodarowania służące zaspokojeniu
potrzeb człowieka/ludzi. Ważny jest w tych [przemianach
proces przekształcania
i jego
efekty
.
Celem, do którego zmierza gospodarka przestrzenna, jest ład przestrzenny
1
– czyli
określony w czasie i miejscu pożądany stan zagospodarowania przestrzennego, wynikający
z historycznie zmiennych systemów wartości ludzkich oraz warunków środowiska naturalnego
i antropogenicznego.
Każdy dysponent (władający) części przestrzeni jest
podmiotem kształtowania
przestrzeni
na swoim terenie, kierującym się własnymi systemami wartości, potrzebami
i interesami. Niekoniecznie muszą być one zbieżne z wartościami, potrzebami i interesami
innych podmiotów. Zachowania podmiotów gospodarujących wywierają wpływ nie tylko na
przestrzeń będącą w ich dyspozycji, ale też na otoczenie. Zadaniem
podmiotów gospodarki
przestrzennej
jest organizowanie całokształtu współdziałania na określonym terytorium. Ich rola
polega na takim oddziaływaniu na podmioty gospodarujące, aby władając poszczególnymi
częściami przestrzeni prowadziły do maksymalizacji korzyści zewnętrznych w regionie (mieście,
gminie), a suma tych korzyści była tak dzielona, aby podmioty uzyskiwały zawsze korzyści nie
mniejsze niż z gospodarki egoistycznej. Rola ta wypełniana może być w dwóch formach:
−
podejmowania wspólnego kształtowania przestrzeni;
−
określania reguł tego kształtowania, obowiązujących uczestników (podmioty gospodarujące
określonymi częściami przestrzeni).
Gospodarka przestrzenna
obejmuje:
−
działania ochronne
– dążenie do zachowania trwałej równowagi między elementami
naturalnymi środowiska a elementami antropogenicznymi (wytworami działalności ludzkiej);
−
kształtowanie przestrzeni
– działania przekształceniowe związane z przystosowaniem
przestrzeni do nowych potrzeb i kierunków rozwoju społecznego i gospodarczego (obejmują
także przywracanie wartości naturalnych środowiska).
1
Wg Ustawy o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym, kiedy mowa o „ładzie przestrzennym” – należy przez to
rozumieć takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijną całość oraz uwzględnia w uporządkowanych
relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz
kompozycyjno-estetyczne.
Raport o stanie zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego
Gospodarka przestrzenna to proces transformacji
istniejącego stanu przestrzeni w stan
pożądany, którego cele, kierunki i sposoby przeprowadzenia formułowane są w drodze
procedury negocjacyjnej uwzględniającej zaangażowanie różnych podmiotów i uczestników.
2. Uwarunkowania
prawne
gospodarowania
przestrzenią
w województwie
Zgodnie z ustawą z dnia 5 czerwca 1998 r.
o samorządzie województwa
(Dz.U. z 2001 r.,
Nr 142, poz. 1590 ze zm.) samorząd województwa:
„określa strategię rozwoju województwa uwzględniającą m.in. cele: zachowania wartości
środowiska kulturowego i przyrodniczego przy uwzględnieniu potrzeb przyszłych pokoleń;
kształtowania i utrzymania ładu przestrzennego”
„prowadzi politykę rozwoju województwa, na którą składa się m.in. racjonalne korzystanie
z zasobów przyrody oraz kształtowanie środowiska naturalnego zgodnie z zasadą
zrównoważonego rozwoju”
„wykonuje zadania o charakterze wojewódzkim określone ustawami”.
Zadania i działania samorządu województwa w dziedzinie gospodarki przestrzennej
precyzuje ustawa z 27 marca 2003 r
. o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym
(Dz.U. z 2003 r. nr 80, poz. 717 z późn. zm.). Stanowi ona m.in., że:
−
„Kształtowanie i prowadzenie polityki przestrzennej w województwie, w tym uchwalanie
planu zagospodarowania przestrzennego województw, należy do zadań samorządu
województwa” (art. 3, ust. 3);
−
„Wójt, burmistrz albo prezydent miasta sporządza studium [zawierające część tekstową
i graficzną], uwzględniając zasady określone w koncepcji przestrzennego zagospodarowania
kraju, ustalenia strategii rozwoju i planu zagospodarowania przestrzennego województwa…”
(art. 9, ust. 2);
−
„W studium określa się w szczególności obszary, na których rozmieszczone będą inwestycje
celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym, zgodnie z ustaleniami planu zagospodarowania
przestrzennego województwa…” (art. 10, ust 2, pkt 7).
W rozdziale 3. ustawy zatytułowanym
Planowanie przestrzenne w województwie
stwierdza się:
−
„Organy samorządu województwa sporządzają plan zagospodarowania przestrzennego
województwa, prowadzą analizy i studia oraz opracowują koncepcje i programy odnoszące
się do obszarów i problemów zagospodarowania przestrzennego odpowiednio do potrzeb
i celów podejmowanych w tym zakresie prac” (art. 38);
−
„Sejmik województwa podejmuje uchwałę o przystąpieniu do sporządzenia planu
zagospodarowania przestrzennego województwa” (art. 39, ust. 1);
−
„Plan zagospodarowania przestrzennego województwa uchwala sejmik województwa” (art.
42, ust. 1);
−
„W planie zagospodarowania przestrzennego województwa uwzględnia się ustalenia strategii
rozwoju województwa oraz określa się w szczególności:
a)
podstawowe elementy sieci osadniczej województwa i ich powiązań komunikacyjnych
oraz infrastrukturalnych, w tym kierunki powiązań transgranicznych;
246
CZĘŚĆ VIII – Gospodarowanie przestrzenią
b)
system obszarów chronionych, w tym obszary ochrony środowiska, przyrody i krajobrazu
kulturowego, ochrony uzdrowisk oraz dziedzictwa kulturowego i zabytków oraz dóbr
kultury współczesnej;
c)
rozmieszczenie inwestycji celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym;
d)
obszary problemowe wraz z zasadami ich zagospodarowania oraz obszary metropolitalne;
e)
obszary wsparcia;
f)
obszary narażone na niebezpieczeństwo powodzi;
g)
granice terenów zamkniętych i ich stref ochronnych;
h)
obszary występowania udokumentowanych złóż kopalin”.
−
„W planie zagospodarowania przestrzennego województwa uwzględnia się ustalenia
koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju, o której mowa w art. 47 ust. 1 pkt 1,
oraz programy, o których mowa w art. 48 ust. 1.” (art. 39 ust. 4);
−
„W planie zagospodarowania przestrzennego województwa umieszcza się te inwestycje
celu publicznego o znaczeniu ponadlokalnym […], które zostały ustalone w dokumentach
przyjętych przez Sejm Rzeczpospolitej Polskiej, Radę Ministrów, właściwego ministra lub
sejmik województwa, zgodnie z ich właściwością”.
Ustawa o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym koncentruje się na podstawowych
wymaganiach dotyczących kształtowania przestrzeni oraz zagadnieniach proceduralnych (sposobach
postępowania). W sposób ogólny formułuje treść i formę zapisów planu zagospodarowania
przestrzennego województwa.
Reguły gospodarowania przestrzenią w województwie są ponadto regulowane licznymi
przepisami prawa materialnego, określającymi szczególne przepisy dotyczące ochrony zasobów
oraz zasad gospodarowania nimi dla realizacji celów rozwoju.
3. Ochrona wartości przestrzeni – środowisko, dziedzictwo
kulturowe i krajobraz
Wartościami przestrzeni są, poza materialnymi wytworami działalności gospodarczej
człowieka, elementy środowiska przyrodniczo-kulturowego. Mimo różnej genezy, funkcjonalności,
stopnia zachowania i wykorzystania, stanowią one wspólny system środowiska życia człowieka,
nadający mu niewymierne często cechy, wpływające na jego wartość i przydatność dla różnych
potrzeb. Elementy te winny też tworzyć spójny system wymagający ochrony i kształtowania
w ramach tzw. trójochrony: przyrody – kultury – krajobrazu.
Cechy i stopień zachowania dziedzictwa kulturowego, naturalne zasoby środowiskowe
i walory przyrodnicze oraz walory krajobrazu przyrodniczo-kulturowego sytuują województwo
pomorskie w gronie najbardziej zróżnicowanych i interesujących w Polsce. Znaczna część
zasobów podlega ochronie prawnej, a szczególne znaczenie posiadają bogactwo i zróżnicowanie
obiektów kultury materialnej oraz zasobów uznawanych za strategiczne zasoby naturalne kraju
2
(wody podziemne i powierzchniowe w ciekach naturalnych i w źródłach, z których cieki te biorą
2
Ustawa z dnia 6 lipca 2001 r. o zachowaniu narodowego charakteru strategicznych zasobów naturalnych kraju (Dz.U.
nr 97, poz. 1051), zmieniona Ustawą z dn. 8 maja 2003 r. (Dz.U. nr 113, poz. 1068).
247
Raport o stanie zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego
początek, w kanałach, w jeziorach i zbiornikach wodnych o ciągłym dopływie; wody polskich
obszarów morskich wraz z pasem nadbrzeżnym i ich naturalnymi zasobami żywymi i mineralnymi;
lasy państwowe; złoża kopalin oraz zasoby przyrodnicze parków narodowych).
Wyraża się to w liczbie i rozległości form i obiektów ochrony – prawnie podzielonej na
ochronę zasobów środowiska
3
, przyrody i krajobrazu
4
oraz kultury
5
. W ostatnich latach ze względu
na przemiany polityczne i społeczno-gospodarcze, w tym włączenie Polski w struktury Unii
Europejskiej, uwarunkowania prawne ochrony tych zasobów uległy znacznym zmianom.
3.1. Ochrona przyrody i krajobrazu
Województwo pomorskie charakteryzuje się na tle kraju ponadprzeciętnymi walorami,
wynikającymi ze znacznego zróżnicowania środowiska i krajobrazu przyrodniczego oraz stopnia
zachowania naturalności niektórych ekosystemów. Ich ochrona prowadzona jest w ramach
ustawowego systemu obszarów chronionych i obejmuje wszystkie przewidziane prawem formy
ochrony.
W ostatnich latach zaszły istotne zmiany prawne i organizacyjne w zakresie ochrony
przyrody: w ustawie wycofano pojęcie Krajowego Systemu Obszarów Chronionych oraz podział
na formy ochrony przestrzennej i indywidualnej. Wszystkie formy stanowią obecnie system
ochrony przyrody złożony z: parków narodowych, rezerwatów przyrody, parków krajobrazowych,
obszarów chronionego krajobrazu, obszarów
Natura 2000
, pomników przyrody, stanowisk
dokumentacyjnych, użytków ekologicznych, zespołów przyrodniczo-krajobrazowych, ochrony
gatunkowej roślin, zwierząt i grzybów. Dodatkowo zasoby przyrodnicze podlegają ochronie
także w postaci parków gminnych, ogrodów botanicznych i zoologicznych oraz ośrodków
rehabilitacji zwierząt. Poza wydzieleniem i wprowadzeniem do obiegu prawnego obszarów
systemu
Natura 2000
nie nastąpiły w ostatnich latach istotne zmiany powierzchniowe i ilościowe
w formach ochrony przyrody (Tabela VIII.1). Obecnie (bez obszarów
Natura 2000
) zajmują one
w województwie powierzchnię 597.392 ha, co stanowi 32,66% powierzchni województwa.
W okresie ostatnich 5 lat powierzchnia ich zwiększyła się o 4.854 ha, czyli o 0,27%. Jest to
niewielka zmiana, jednakże większa niż średnio w Polsce.
Największa zmiana dotyczy
powiększenia Słowińskiego Parku Narodowego
(SPN)
6
w 2004 roku
– jego powierzchni lądowej oraz objęcia ochroną także wód przybrzeżnych Morza
Bałtyckiego. SPN zajmuje obecnie obszar 32.744,03 ha, w tym 21.572,89 ha położonych na
obszarze lądowym województwa pomorskiego, zaś 11.171,14 ha na obszarze wód przybrzeżnych.
Wokół parku utworzono otulinę o powierzchni 30.220 ha. Park jest obiektem o znaczeniu
międzynarodowym – uznanym za Światowy Rezerwat Biosfery (
MaB
), obszar chroniony
Konwencji
RAMSAR
oraz obszar chroniony regionu Morza Bałtyckiego (
BSPA
). Zmianom nie
uległa powierzchnia Parku Narodowego Bory Tucholskie, wynosząca 4.798 ha; ale wokół parku
3
Podstawowy akt prawny w tym zakresie stanowi Ustawa
Prawo ochrony środowiska
z dn. 27 kwietnia 2001 r. (Dz.U.
nr 62, poz. 627 z późn. zmianami).
4
W roku 2004 weszła w życie nowa Ustawa o ochronie przyrody z dn. 16 kwietnia 2004 (Dz.U nr 92, poz. 880, z późn.
zm.) wprowadzająca istotne zmiany w ochronie zasobów przyrody – w tym nową formę ochrony – obszary
Natura 2000.
5
Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. nr 162, poz. 1568, z późn. zm.)
wprowadza nowe formy ochrony – alternatywne wobec wpisu do rejestru zabytków lub uznania za pomnik historii.
Są to: utworzenie parku kulturowego oraz ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego.
6
Na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z dn. 2 marca 2004 r. w sprawie Słowińskiego Parku Narodowego
(Dz.U. nr 43, poz. 390).
248
CZĘŚĆ VIII – Gospodarowanie przestrzenią
utworzono otulinę o powierzchni 12.980 ha. Łącznie obydwa parki zajmują 26.371 ha w granicach
województwa, co stanowi 1,44% jego powierzchni.
Poza nimi obszarami o największym reżimie ochronnym i najwyższych walorach
przyrodniczych są
rezerwaty przyrody
– 118 obiektów
7
– o ogólnej powierzchni 6.807,0 ha
(0,37 % powierzchni województwa). W tej liczbie tylko 3 podlegają w całości ochronie ścisłej,
a 3 częściowo objęte są taką ochroną. Łączna powierzchnia objęta ochroną ścisłą wynosi 166,5
ha. Wśród rezerwatów znajdują się: 16 faunistycznych, 13 krajobrazowych, 40 leśnych,
16 torfowiskowych, 18 florystycznych, 12 wodnych i po jednym rezerwacie przyrody
nieożywionej, stepowym i słonoroślowym. W ogólnej powierzchni rezerwatów 3.849,9 ha
zajmują obszary leśne – co stanowi 55,56% ogółu powierzchni chronionej, zaś 211,9 ha (3,11%)
użytki rolne. W okresie ostatnich 4 lat nieznacznie zmieniła się powierzchnia rezerwatów ze
względu na utworzenie 3 nowych oraz włączenie rezerwatu Rowokół do SPN. Zmianie uległy
proporcje rodzajów form ochrony – obecnie największą powierzchnię zajmują rezerwaty
torfowiskowe (1.912,4 ha – tj. 28,1% całkowitej powierzchni rezerwatów), następnie rezerwaty
faunistyczne (1.718,6 ha – odpowiednio 25,2%), krajobrazowe (1.446,0 ha –21,2%) i leśne
(867,8 ha – 12,7%). Nieznacznie zwiększyła się liczba rezerwatów posiadających otuliny –
obecnie jest ich dziewięć.
Żadne zmiany nie dotyczyły granic parków krajobrazowych i obszarów chronionego
krajobrazu, mimo iż od lat planowane jest utworzenie nowych obiektów uzupełniających
łączność przestrzenną systemu obszarów chronionych. W województwie zlokalizowanych jest
obecnie
9 parków krajobrazowych
o powierzchni ogółem 167.856,20 ha (nie licząc
powierzchni wód Zatoki Puckiej włączonej do Nadmorskiego PK, stanowiącej 11.352 ha) –
w tym całkowicie w granicach województwa położonych jest 7 parków: Nadmorski, Trójmiejski,
Dolina Słupi, Kaszubski, Mierzeja Wiślana, Wdzydzki i Zaborski. Dwa parki krajobrazowe
częściowo leżą w granicach województwa, posiadając w nim łączną powierzchnię 13.964,2 ha:
na granicy z kujawsko-pomorskim położony jest Tucholski PK, na granicy z warmińsko-
mazurskim Park Krajobrazowy Pojezierza Iławskiego. Poza Zaborskim PK wszystkie pozostałe
posiadają wyznaczone strefy ochronne, zajmujące w granicach województwa 193.162,9 ha.
W ogólnej powierzchni parków 15.145,6 ha (9,02%) stanowią rezerwaty przyrody i pozostałe
formy indywidualne ochrony przyrody. Lasy stanowią w parkach 107.792,9 ha (tj. 64,2%),
użytki rolne – 38.780,2 ha (23,1%), wody – 11.820,3 (7,0%). Dane przekazywane przez
Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody o użytkowaniu terenów w granicach parków
krajobrazowych nie wykazują od lat żadnych zmian – dane monitoringu użytkowania gruntów,
prowadzonego przez służby geodezyjne i publikowanego przez GUGiK, wykazują coroczne
zmiany w granicach gmin posiadających na swym terenie obszary chronione. Zagadnienie zmian
w użytkowaniu gruntów omówione zostało odrębnie w części IV –
Użytkowanie terenu
.
Największą powierzchnię wśród obszarów chronionych zajmują
obszary chronionego
krajobrazu
(OChK). Wg Urzędu Statystycznego (Ochrona Środowiska, 2005) w granicach
województwa znajdują się 55 OChK o łącznej powierzchni 397.909 ha. 43 OChK wyznaczone
zostały rozporządzeniem wojewody, zaś 2 OChK o powierzchni 9.589 ha wyznaczono uchwałami
7
Dane na dzień 31.12.2004 r. W czerwcu 2005 r. decyzją Wojewody Pomorskiego utworzone zostały 3 nowe rezerwaty
przyrody, a kolejne są w przygotowaniu.
249
[ Pobierz całość w formacie PDF ]